شهر عظیم ۳۵۰۰ ساله بر فراز استپ قزاقستان
شهری ۳۵۰۰ ساله در قزاقستان کشف شد که تصویر ما از جوامع کوچنشین عصر برنز را دگرگون میکند.
یک گروه بینالمللی از باستانشناسان به رهبری پژوهشگرانی از UCL بقایای یک سکونتگاه عظیم دوران برنز را در استپ قزاقستان کشف کردهاند. بیش از ۳۵۰۰ سال پیش، این محوطه احتمالاً بهعنوان یک مرکز مهم منطقهای برای تولید گستردهٔ برنز عمل میکرد؛ تا جایی که در نوع خود یکی از مهمترین مراکز صنعتی این بخش از اوراسیا بوده است.
به گزارش پایگاه علمی خبری دانه، این مطالعه که در Antiquity Project Gallery منتشر شده و با همکاری دانشگاه Durham و دانشگاه توریغیروف قزاقستان انجامگرفته، نخستین بررسی جامع باستانشناختی از سمیارکا را ارائه میدهد؛ سکونتگاهی برنامهریزیشده با وسعت حدود ۱۴۰ هکتار، و بزرگترین محوطه شناختهشدهٔ باستانی در نوع خود در این منطقه. دانشگاه توریغیروف نخستینبار در اوایل دهه ۲۰۰۰ این محوطه را شناسایی کرد، اما مطالعهٔ دقیق آن تنها در سالهای اخیر ممکن شده است. این سکونتگاه که به حدود ۱۶۰۰ سال پیش از میلاد تعلق دارد، نادریترین تصویر از زمانی ارائه میدهد که جوامع نیمهکوچروِ محلی شروع به تشکیل سکونتگاههای ثابت و شبیه شهر کردند.
دکتر میلیانا رادیوویویچ (UCL باستانشناسی)، نویسنده اصلی میگوید:
«این یکی از شگفتانگیزترین کشفیات باستانشناسی در این منطقه طی دهههای اخیر است. سمیارکا نحوهٔ نگاه ما به جوامع استپی را تغییر میدهد. این محوطه نشان میدهد که جامعههای متحرک نیز میتوانستند سکونتگاههای دائمی و سازمانیافته بسازند و نگه دارند؛ سکونتگاههایی که احتمالاً حول یک صنعت بزرگ شکلگرفتهاند، یک “هاب شهری” (نقطه مرکزی و کلیدی برای فعالیتها و ارتباطات شهری یا منطقهای) واقعی در دل استپ.»
خانههای برنامهریزیشده و یک سازهٔ مرکزی ناشناخته
آنچه امروز از این شهر باستانی باقیمانده، دو ردیف طولانی از تپههای مستطیلی گِلی است، هرکدام حدود یک متر ارتفاع دارند. این برجستگیها زمانی پایههای خانههای محصور چند اتاق بودهاند. در نزدیکی آنها، باستانشناسان بقایای یک سازهٔ مرکزی بسیار بزرگتر را شناسایی کردهاند که اندازهاش تقریباً دوبرابر خانههای اطراف است.
کارکرد این ساختمان مرکزی هنوز روشن نیست. شاید مکانی آیینی بوده، شاید محل گردهمایی عمومی یا شاید منزل یک خانواده یا رهبر بانفوذ.
اندازهٔ بزرگ و ماهیت بلندمدت سکونت در این محل غیرمنتظره بود؛ چراکه پژوهشگران پیشتر تصور میکردند مردم این منطقه در آن دوره عمدتاً نیمهکوچرو بودهاند و تنها در اردوگاههای موقتی یا روستاهای کوچک زندگی میکردهاند.
پروفسور دن لارنس (دانشگاه Durham)، نویسنده همکار میگوید:
«مقیاس و ساختار سمیارکا شبیه هیچکدام از آنچه پیشتر در ناحیهٔ استپی دیدهایم نیست. این محوطه با خانههای مستطیلی و سازهای شاید یادمانی نشان میدهد که جوامع عصر برنز این منطقه در حال توسعهٔ سکونتگاههایی پیچیده و برنامهریزیشده بودند؛ مشابه همتایانشان در بخشهای “شهری” جهان باستان.»
یک مرکز بزرگ تولید برنز قلع
سمیارکا به نظر میرسد یکی از مراکز اصلی تولید برنز قلع در منطقه بوده است؛ نمونهای بسیار کمنظیر در استپ اوراسیا. در بخش جنوب شرقی این محوطه، گروه پژوهش نشانههای یک منطقهٔ صنعتی مستقل را شناسایی کرد که به متالورژی برنز قلع اختصاص داشته؛ آلیاژی کلیدی که بخش عمدهای از عصر برنز را تعریف میکند.
کاوشها و بررسیهای ژئوفیزیکی در این قسمت، بوتهها، سربارهها و اشیای برنزی را نشان داد. این یافتهها نخستین شواهد روشن را ارائه میکنند که صنعتگران سمیارکا یک سامانهٔ تولید پیچیده را اداره میکردند، نه کارگاههای کوچک پراکنده.
دانش ما دربارهٔ تولید برنز قلع در استپ اوراسیا بسیار اندک است؛ باوجوداینکه صدها هزار شیء برنزِ قلعدار از این منطقه در موزههای جهان نگهداری میشود. تاکنون تنها یک محوطهٔ دیگر (معدنکاری عصر برنز متأخر «اسکارالی») به طور مستقیم با تولید برنز قلع مرتبط دانسته شده است.
در مقابل، سمیارکا یک بخش کامل شهر را به این کار اختصاص داده است. این امر نشاندهندهٔ وجود صنعتی بهشدت سازمانیافته، شاید محدودشده و تحت مدیریت دقیق، پیرامون این آلیاژ ارزشمند است. پژوهشگران امیدوارند مطالعهٔ بیشتر در این محوطه، جزئیات ناشناختهٔ روشهای تولید باستانی را آشکار کند.
جایگاهی راهبردی کنار رودخانه و معادن غنی
این شهر بر فراز یک پیشآمدگی مشرف بر رود ایرتیش در شمال شرقی قزاقستان قرار گرفته و نخستینبار در اوایل دهه ۲۰۰۰ ثبت شده است. نام سمیارکا به معنای «هفت دره» است و به شبکهٔ درههای زیر محوطه اشاره دارد.
این موقعیت مرتفع و دسترسی به رودخانه نشان میدهد سمیارکا احتمالاً هم یک مرکز قدرت منطقهای بوده و هم یک گره مهم در شبکههای تبادل. نزدیکی به ذخایر مس و قلع در کوههای آلتای نیز منابع اصلی این صنعت فلزی را فراهم میکرده است.
دکتر ویکتور مرز از دانشگاه توریغیروف که نخستینبار این محوطه را کشف کرد، میگوید:
«سالهاست که در حال بررسی سمیارکا هستم، اما این همکاری، درک ما از محوطه را دگرگون کرده است. همکاری با همکاران UCL و Durham روشها و دیدگاههای جدیدی به همراه داشته و مشتاقم ببینم مرحلهٔ بعدی کاوش چه چیزهای تازهای را آشکار خواهد کرد.»
مردمان باستانی، شبکههای تجاری و پژوهشهای آینده
تحلیل اشیای فلزی و سفالها نشان میدهد سمیارکا عمدتاً توسط مردمان آلکسیِفکا (سرگاری سکونت داشته) یکی از نخستین گروههای منطقه که خانههای ثابت در سکونتگاههای برنامهریزیشده ساختند.
برخی اشیای دیگر شبیه مصنوعات مردم چرکاسکول است، گروهی که احتمالاً سبک زندگی متحرکتری در منطقهٔ وسیعتر داشتهاند. این نشان میدهد سمیارکا با جوامع چرکاسکول و دیگر همسایگان در ارتباط و دادوستد بوده است.
گروه پژوهش اکنون قصد دارد مطالعه کند ساکنان سمیارکا چگونه تولید و تجارت را سازمان میدادند و فعالیتهایشان چه اثراتی بر محیط گذاشته است. همچنین تعدادی گورستان و اردوگاه کوتاهمدت نزدیک این محوطه شناسایی شده که میتواند سرنخهایی دربارهٔ زندگی اجتماعی، تحرک و باورهای جوامع باستانی استپ ارائه دهد.
