در تاریخ علم و ادب ایران، عارفان زیادی بوده‌اند که عمر خود را صرف تحصیل علم و پرورش اندیشه کرده‌اند. یکی از بزرگانی که در این وادی قلم‌ها زده، بهاءالدین محمد بن حسین عبدالصمد عاملی معروف به شیخ بهایی است. کسی که قله‌های علوم زمان خود را یکی پس از دیگری پیمود و خدمات ارزشمندی از خود به جای گذاشت.
مهندس معمار، ریاضیدان و ادیب بزرگ ایرانی در ۲۷ ذی الحجه ی سال ۹۳۵ هجری قمری در بعلبک لبنان متولد شد. پدرش عزیزالدین حسین عاملی از علمای بزرگ زمان خود بود. در سیزده سالگی به همراه خانواده‌ی خود به ایران و اصفهان، مهاجرت کرد. شیخ تحصیلات اولیه‌ی خود را در محضر پدرش فرا گرفت. سپس به دلیل انتخاب پدرش به عنوان شیخ الاسلامِ پایتخت از طرف شاه طهماسب صفوی از اصفهان به قزوین نقل مکان کردند. نشست و برخاست با شخصیت‌های علمی و عرفانی آن روزگارِ ایران که بیشترشان در قزوین زندگی می کردند، باعث شد باب جدیدی از علم و ادب به روی این عالِم بزرگ باز شود.
سیر و سیاحتی به کارها و زندگی شیخ بهایی
او در سال ۹۹۱ هجری قمری به قصد حج عازم مسافرتی طولانی شد؛ به بسیاری از سرزمین‌های اسلامی مسافرت کرد و در سال ۹۹۵ هجری قمری پس از ۴ سال سفر به ایران بازگشت. مهارت شیخ بهایی در حوزه‌های گوناگون علم و دانش ستودنی‌‌ست. از فعالیت های عظیم او می توان موارد زیر را نام برد:
- معماری مسجد امام اصفهان (مسجد شاه سابق) که یکی از شاهکارهای تاریخی ایران و جهان است؛
- اتمام بنای معروف مسجد شیخ لطف اللّه؛
- طراحی، معماری و ساخت شهر نجف آباد؛
- طرح ریزی قنات نجف آباد به نام قنات «زرین کمر»؛
- مهندسی حصار نجف؛
- تعیین اوقات شبانه‌روز از روی آفتاب یا ساعت آفتابی؛
- توزیع آب زاینده رود به محلات اصفهان؛
- تعیین سمت دقیق قبله‌ی مسجد امام و خاتمه دادن به اختلاف نظرات در این زمینه؛
- طراحی بسیار جالب منارجنبان اصفهان؛
امّا حیرت انگیزترین کاری که به شیخ بزرگ منسوب کرده‌اند، طراحی گُل‌خَن حمامی در اصفهان بوده که به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ نیز شهره‌ست. گل‌خن یا آتش‌خانه‌ی این گرمابه شیوه‌ای ساخته شده که در فضای خالی و بسته‌ای شمع روشنی قرار می‌دادند تا آرام‌آرام آب حمام گرم شود. پس از مدّتی، به دلیل تعمیر گرمابه، آن فضا را درهم ریختند و شمع‌سازه‌یِ شیخ بهایی خاموش شد، و هرگز کسی نتوانست آن را به شکل سابقش بازسازی کند.
آثار به جا مانده از شیخ
شیخْ مهندسی مبتکر، نویسنده‌ای زبردست و ادیبی زنده دل بود و اشعار فارسی و عربی مقفا و خلاقه‌ای می‌سُرود. از اشعار فارسی او، مثنویات، غزلیات، رباعیات و دو بیتی‌ها به جای مانده. هم‌چنین نقل تاریخ است که شیخ بهایی در غزل‌سُرایی از شیوه‌یِ فخرالدین عراقی و حافظ استفاده کرده و با التفات به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری رباعی‌های‌اش را قلم زده و در مثنوی نیز به سبکِ مولوی شعر سروده است.
کتاب‌هایِ گران‌بهایِ شیخ بهایی بالغ بر هشتاد و هشت مجلد است. از معروف‌ترین آثار مکتوب او می‌توان از عناوینی مانند: جامع عباسی، کشکول، بحرالحساب، مفتاح الفلاح، الاربعین، شرع القلاف و اسرارالبلاغه والوجیزة نام برد.
آموزگاری بزرگ با شاگردان بنام
میرداماد که از شاگردان پدر شیخ بود و از فلاسفه و فُقهای هم عصر شیخ بهایی. اگر نگاهی به نامداران فلاسفه، عرفای بزرگ و دانشمندان چهره‌ی ایرانی بی‌اندازیم متوجه خواهیم شد که نام خیلی از آن‌ها در میان شاگردان شیخ بهایی بوده است. مُلّا محمد تقی بن مقصود علی مجلسی معروف به مجلسی اوّل، محمد محسن فیض کاشانی، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به ملاصدرا فیلسوف و بنیان‌گذار حکمت متعالیه، محقق سبزواری یا شیخ‌الاسلام اصفهان، شیخ جواد بن سعد بغدادی معروف به فاضل جواد، شیخ زین‌الدّین بن محمد نواده شهید ثانی، ملاّ صالح مازندرانی، مجتهد کرکی، علی بن سلیمان بحرانی، معروف به امّالحدیث، رفیع الدّین محمّد نائینی و حسنعلی شوشتری تنها بخشی از عارفانی هستند که شاگردان شیخ بهائی بوده‌اند.
اختتامیه‌ی زندگانی شیخ بهایی
شیخ بهایی در تاریخ دوازدهم شوال سال ۱۰۳۰ هجری قمری پس از یک دوره بیماری در هفتاد و هفت سالگی چشم از جهان فرو بست و بر اساس وصیتش، پیکر او را در مشهد و در کنار امام هشتم شیعیان به خاک سپردند.
